Wanneer Vrijheid Zingt in Mineur

Er is een moment in Donny Hathaways ‘Someday We’ll All Be Free’ waarop zijn stem opstijgt als een gebed dat ontsnapt uit de borst van iemand die niet zeker weet of hij nog gelooft, maar toch zingt. Zo weet ik hoe geloof klinkt wanneer het gewond is. Niet verslagen – gewond.

Ik denk aan Donny’s handen op die pianotoetsen in 1973. Hoe ze sommige dagen misschien beefden en op andere dagen standvastig waren, misschien stil werden wanneer de muziek luid genoeg was. Ik denk aan hoe een man een toevluchtsoord van vrijheid kan creëren wanneer vrijheid zelf onmogelijk aanvoelt.

Toen ze Donny’s lichaam vonden buiten het Essex House hotel in New York City in januari 1979, was hij veertien verdiepingen gevallen. Het woord ‘gevallen’ doet het verhalende werk om de klap te verzachten van wat we weten dat waar is: Donny Hathaway sprong naar zijn dood op 33-jarige leeftijd, na jaren van strijd met de schizofrenie die hem ervan overtuigde dat mensen hem wilden kwetsen. Die het beeld in de spiegel onbetrouwbaar maakte. Die hem, in zijn meest paranoïde momenten, deed weigeren om de liedjes te zingen die mensen het meest liefhadden.

En toch is daar ‘Someday We’ll All Be Free’.

Ik vraag me af wat songwriter Edward Howard dacht toen hij die tekst speciaal voor Donny schreef. Wist hij het? Toen hij schreef ‘Houd je vast aan de wereld terwijl die ronddraait, maar laat het ronddraaien je niet naar beneden halen,’ zag hij de afgrond waar Donny op stond? Howard zou later zeggen dat hij niet schreef over de bevrijding van Zwarte Amerikanen, zoals velen aannamen. Hij schreef over Donny’s innerlijke strijd, en componeerde een gezang voor een verdrinkende man.

Dit is het ding met verdrinken: van een afstand kan het eruit zien als dansen.

Ik ken iemand die hun Asperger, of Autisme Spectrum Stoornis, beschrijft als een voortdurend vertaalproject. De wereld spreekt één taal, en zij spreken een andere, en elke interactie vereist het omzetten van betekenis over een onzichtbare grens. Op sommige dagen zijn de douanebeambten vriendelijk. Sommige dagen fouilleren ze elk woord, elk gebaar.

Ik denk hieraan wanneer ik Donny hoor zingen. Hoe vermoeiend het is om voortdurend je innerlijke weersgesteldheid te vertalen voor mensen die nog nooit zo’n storm hebben gezien. Hoe Donny prachtige klanken moest maken, terwijl de wereld in zijn binnenste soms allesbehalve mooi was.

In de ruimtes tussen de noten van ‘Someday We’ll All Be Free’ hoor ik de stilte van wat niet vertaald kan worden. De rust die helemaal geen rust is, maar een ingehouden adem.

Er is een bijzondere vorm van tirannie in de bewering dat je waarneming van de werkelijkheid verkeerd is. In de jaren zeventig, terwijl Donny worstelde, perfectioneerden regeringen over de hele wereld deze vorm van gaslighting op massale schaal. Chili’s Pinochet liet mensen verdwijnen en ontkende vervolgens dat ze ooit hadden bestaan. Nixon glimlachte op televisie en zei ‘Ik ben geen oplichter’ terwijl de machinerie van corruptie onder hem doormaalde.

De meest effectieve gevangenis is die waarin je zowel gevangene als bewaker bent. Waar je je eigen gedachten controleert omdat je is verteld dat ze verkeerd zijn. Waar je betwijfelt wat je ziet omdat de autoriteitsfiguren – of het nu artsen of dictators zijn – een andere verklaring hebben.

Ik vraag me af of dit is waarom ‘Someday We’ll All Be Free’ zo diep resoneerde met Zwart Amerika, ondanks Howards bewering dat het niet over collectieve bevrijding ging. Omdat de stem herkend werd van iemand die vocht voor helderheid in een mist van tegenstrijdigheden. Omdat men leefde op een manier die niet overeenkwam met het officiële verhaal.

Er is een video van Donny die optreedt met Roberta Flack, opgenomen in de VPRO-documentaire ‘Mister Soul’. Kijk naar zijn gezicht wanneer hij niet zingt, hoe zijn ogen soms afdwalen naar een midden-afstand waar iets anders gebeurt. Kijk dan hoe aanwezig hij wordt wanneer de muziek weer begint, alsof de noten een pad creëren dat hij kan volgen, terug naar deze wereld.

Ik ken mensen met Autisme Spectrum Stoornis die muziek beschrijven als de meest betrouwbare vertaler die ze hebben. Hoe bepaalde liedjes hun gedachten kunnen ordenen wanneer woorden alleen een wirwar worden. Hoe ritme een touw kan zijn om vast te houden wanneer sensorische overbelasting dreigt hen onder te dompelen.

Ik stel me Donny’s piano voor als zowel anker als reddingsboot. De tegenstrijdigheid daarin is belangrijk. 

In 1971, twee jaar voor ‘Someday We’ll All Be Free’, toonde het Stanford Prison Experiment aan hoe snel gewone mensen instrumenten van onderdrukking konden worden onder de juiste omstandigheden. Macht corrumpeert het snelst wanneer het de dragers ervan overtuigt dat ze rechtvaardig handelen, wanneer het wreedheid vermomt als noodzakelijke discipline.

Zo vallen naties in duisternis. Niet in een keer, maar in stappen, gerechtvaardigd door redenen die bijna redelijk klinken als je niet goed luistert naar de mensen die vanaf de zijlijn schreeuwen dat er iets mis is.

Donny wist dat er iets mis was. De tragedie is dat hij het kwaad volledig in zichzelf plaatste.

Ik speel ‘Someday We’ll All Be Free’ soms op zondagochtenden, terwijl het licht schuin door de jaloezieën valt. Het strijkersarrangement van Arif Mardin stijgt op als een getij dat alles zou kunnen optillen – zelfs de zwaarste delen van onszelf – al was het maar voor drie minuten en vijfenveertig seconden. Donny zingt, en voor eventjes geloof ik hem.

Ik geloof dat de wereld die hem niet kon redden, de rest van ons misschien nog wel kan redden.

Ik geloof dat de geest die hem verraadde, de rest van ons misschien nog de weg naar huis kan wijzen.

Ik geloof dat vrijheid mogelijk is, zelfs als Donny zelf niet in leven kon blijven om het te zien.

Dit is het geschenk en het hartzeer van het lied. Het biedt een belofte waar zijn schepper niet van kon profiteren.

Er is hier geen nette conclusie. Donny Hathaway sprong uit een hotelraam. Regeringen gebruiken nog steeds de machinerie van twijfel om bevolkingen te controleren. Mensen met Autisme Spectrum Stoornis worden nog steeds elke dag wakker in een wereld die een vreemde taal spreekt, die niet gebouwd werd met de specifieke werking van hun brein in gedachten. Elke dag is een dans van vertaling, een onophoudelijke choreografie tussen hun innerlijke ritme en de wereld die hen maar half verstaat en dat maar nauwelijks probeert.

Maar er is nog steeds die stem, die strijkers, dat moment waarop het lied zijn hoogtepunt bereikt en dan zichzelf weer zachtjes tempert, als iemand die voorzichtig een breekbaar voorwerp op een plank zet.

Er is nog steeds de mogelijkheid die in die titel besloten ligt: ooit.
Niet vandaag. Niet morgen.
Maar ooit.

En tot dat ooit aanbreekt, is er het werk van vertaling. Van verzet. Van geloven in een toekomst die je misschien niet zult meemaken.

Er is het werk van toch zingen.