Geachte minister Schreinemacher,

Het is maar een denkoefening. De Minister-president en de minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking van Chili, of Congo, Suriname, Ethiopië, Vietnam, Marokko, of Pakistan, brengen een routine-bezoek aan Nederland, een bezoek dat in het teken staat van het versterken en verbreden van de bilaterale relatie. De delegatie voert in Vreewijk, Klarendal, Overvecht, Woensel-West en de Bijlmermeer gesprekken met jongeren over hun toekomstplannen, ambities en visie op maatschappelijke ontwikkelingen in Nederland. Tot besluit, na een fotomoment met gewone Nederlanders, spreekt de delegatie in een verklaring haar zorgen uit over de trage afwikkeling van de toeslagenaffaire, over de behandeling van vluchtelingen uit het ene land versus de behandeling van vluchtelingen uit andere door oorlog geteisterde gebieden, over het halfslachtige klimaatbeleid, over Groningen, en dringt aan op beterschap. Immers, handelsovereenkomsten gaan gepaard met zekere condities, voorwaarden en beloften.

Uw post bestaat sinds 1965 en heette aanvankelijk ‘Hulp aan ontwikkelingslanden’. Daarna werd het ‘Ontwikkelingssamenwerking’ – het ongelijkheidsprincipe zit dus van oudsher in uw post ingebakken, hoe welwillend, belangrijk en goedbedoeld het werk tegenwoordig ook is. De aanname, lijkt mij, is (of was) dat ‘het Westen’ historie heeft, de kennis, het geld, het netwerk, het mededogen en de objectiviteit.

Gaan handel en hulp hand in hand? Volgens uw missiestatement wel:

Ik begrijp dat structurele hulp wensdenken is nu de wereldeconomie op de knieën wordt gebracht, maar misschien moet uw ministerie, zolang het kabinet overeind blijft, de internationale economische positie van enkel en alleen ándere, minderbedeelde gebieden eens versterken – met die van Nederland zit het immers wel goed. Niet voor niets kon bijvoorbeeld de Noord/Zuidlijn zo’n 3,1 miljard euro kosten, terwijl Sint-Maarten, Saba en Sint-Eustatius het gezamenlijk met 550 miljoen moesten doen na orkaan Irma, noodsteun die uiteraard met voorwaarden gepaard ging, want corruptie vindt alleen ergens anders plaats.

 Ik gun u, mezelf, en al die andere Nederlanders de grondige kennis en het diepgewortelde besef van andere culturele tradities, en een voortdurend, mentaal diep buigen voor de gebruiken, de geschiedenis en het perspectief van allen die u tijdens uw hulp- en handelsmissies ontmoet. Vol op het idealistische orgel – waarom niet – en absolute nederigheid, een eigenschap waar Nederlanders in den vreemde niet per se om bekend staan.

In dit verband denk ik weleens aan de overleden schrijver Harry Mulisch, die eens – ik heb het artikel nooit terug kunnen vinden, ik moet Mulisch dus parafraseren – liet optekenen hoe blij hij was om Europeaan te zijn, of Nederlander, iets van dien aard. Dan kwam je uit het Concertgebouw, de prachtige symfonie van om het even wie galmde nog na in je oren (ik weet niet meer welke componist Mulisch hier noemde) en dan, zo zei hij, zat daar buiten een Afrikaanse man op zo’n trommeltje te slaan. Dan hadden ‘wij’ het toch veel verder gebracht.

De minachting is mij altijd bijgebleven. Begrijp me niet verkeerd, ik suggereer in het geheel niet dat die bij u en uw collega’s te vinden is, maar toch, nederigheid, eerbied, respect, relativering van de eigen positie en erkenning van falen in eigen land, het zijn karaktertrekken die niet genoeg geprezen kunnen worden en die van kardinaal belang zijn in internationale verhoudingen die getekend worden door fundamentele ongelijkheid.

Weet u wat de sterren zeggen? Zelf had ik aanvankelijk geen idee, ik kwam er pas achter door een prachtig boek van de Zuid-Afrikaanse dichter Antjie Krog, die in Met woorde soos met kerse (uit 2002, de titel betekent ‘met woorden zoals met kaarsen’) Afrikaanse vertalingen bijeenbrengt van gedichten uit andere Zuid-Afrikaanse talen. Oude gedichten, die de rijke verscheidenheid en de turbulente geschiedenis tonen van een gebied (en met uitbreiding, een continent) dat door het westen altijd met een zekere meewarigheid en generaliserende blik wordt bekeken. Dit boek lezen is niet alleen kennismaken met leerzame, gloedvolle teksten, maar ook een demonstratie van nederigheid. Naast poëzie in onder meer Zoeloe, Xhosa, Ndebele, Venda en Tswana, reconstrueerde Krog ook een aantal /Xam gedichten of ‘teksten’ uit het nalatenschap van de Engelse taalkundige W.H. Bleek.

Van de San, onze voorouders en oudste bewoners van zuidelijk Afrika, die voornamelijk leefden van de jacht, zijn er niet heel veel over. Zij die er nog zijn, leven veelal in reservaten in Namibië – zo gaan die dingen in de wereld zoals die gerangschikt is. Van de Zuid-Afrikaanse San of /Xam is al helemaal niets meer over, onder andere door toedoen van de VOC. Krog schrijft over de verzamelde teksten:

Krog werkt vanuit een diep doorvoelde eerbied. In haar inleiding getuigt ze van het leerzame en ingewikkelde vertaalwerk dat met hulp van vele kundige Zuid-Afrikaanse vertalers en taalkundigen tot stand kwam. Alleen al de introductie is een voorbeeld van hoe ‘de ander’ écht gezien kan worden, hoe je jezelf als ‘ander’ moet beschouwen, en hoe respect en werkelijke interesse eruitzien – als een vorm van investeren. De belangstelling manifesteert zich in een leergierigheid die kennis genereert en de eigen blik voorgoed kan doen kantelen:

Ontzag en respect in een notendop. Vooral de teksten en liederen van enkele grote /Xam dichters, zoals Dia!kwain en zijn zus !Kweiten ta//ken (de tekens staan voor de karakteristieke klikken in de spreektaal), maken van Met woorde soos met kerse een uniek document.

Wat is de gemiddelde westerling veel kwijt, bedenk je als je een tekst als ‘boesman-voorgevoelens’ van Dia!Kwain leest. In de Nederlandse uitgave Wat de sterren zeggen (2004) zijn naast vertalingen van eigen gedichten van Krog, ook enkele van deze /Xam-gedichten opgenomen. Via een flinke omweg, van vertaling naar vertaling naar vertaling, klinken die voorgevoelens dus zelfs in het vloeiende Nederlands van vertaler Robert Dorsman. Maar hieronder gewoon even in het Afrikaans – ook een vreemde taal lezen en aanleren is immers onderdeel van iedere handels- en hulpmissie:

In Dorsmans vertaling: ‘het lijkt alsof we slapen/ het lijkt alsof we dutten/ maar eigenlijk lezen we onze lichamen’. Er is zoveel wat wij niet weten, niet kennen, ondanks onze propvolle, over-geïnformeerde levens. Leven in een kwetsbaar gebied maakt je nog niet tot een kwetsbaar mens en daarbij, alles en iedereen ís er al, of westerlingen daar nu ‘oog voor hebben’ of niet. ‘En dan komen al die dingen naar ons toe’: misschien zou u deze regel als een talisman bij u kunnen dragen op een volgende reis.

Wat de sterren zeggen? ‘Tsau’, uiteraard, de sterren zeggen ‘tsau’. Wie goed leert luisteren, zoals /Han=Kasso deed, hoort dat meteen:

die sterre vat jou hart

want die sterre is vir jou nie bietjie honger nie!

die sterre ruil jou hart met ’n ster se hart

die sterre vat jou hart en voer jou ’n ster se hart

dan word jy nooit weer honger nie

want die sterre sê: tsau! tsau!

en die boesmans sê die sterre vervloek die springbok se oë [ogen]

die sterre sê: tsau! hulle sê: tsau! tsau!

hulle vloek die springbok se oë

ek het groot geword luisterend na die sterre

die sterre sê: tsau! tsau!

dis somer wanneer jy die sterre hoor tsau-sê 

Met vriendelijke groet,

Alfred Schaffer